W działalności zagranicznej EXALO Drilling SA (spółki zależnej PGNiG SA) wystąpiły liczne nieprawidłowości, których konsekwencje finansowe, według szacunków NIK, przekroczyły kwotę 21,5 mln zł. NIK zwraca uwagę, iż część mechanizmów funkcjonowania EXALO Drilling SA i jej podmiotów zależnych obarczona była istotnymi ryzykami prawnymi i podatkowymi. Ponadto sposób sprawowania nadzoru właścicielskiego przez Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA, choć był zgodny z przepisami powszechnie obowiązującymi, nie był jednak w pełni skuteczny. W dodatku jego zakres nie był wystarczający wobec problemów występujących w EXALO Drilling SA i jej jednostkach, które prowadziły działalność poza granicami Polski.
EXALO Drilling SA powstała w 2012 r. (wówczas jako PGNiG Poszukiwania SA) w wyniku konsolidacji pięciu spółek – PNiG Kraków SA, PNiG NAFTA SA, PNiG JASŁO SA, PN „Diament” sp. Z o.o. oraz ZRG Krosno sp. Z o.o. – świadczących lądowe usługi wiertnicze i serwisowe w ramach Grupy Kapitałowej PGNiG. W trakcie kontroli NIK, EXALO Drilling SA posiadała trzy spółki zależne, w tym dwie poza granicami Polski (na Ukrainie i w Zjednoczonych Emiratach Arabskich) oraz osiem oddziałów zagranicznych: w Kazachstanie, Pakistanie, Libii, Ugandzie, Egipcie, Czadzie, w Czechach i na Słowacji. EXALO Drilling SA była spółką dominującą w Grupie Kapitałowej EXALO Drilling (GK EXALO).
Pomimo upływu długiego okresu od konsolidacji, działalność EXALO Drilling SA była dotknięta problemami wynikającymi z faktu, iż spółki ją tworzące znajdowały się w różnej sytuacji oraz kondycji finansowej. Problemy te dotyczyły m.in.: skali i efektywności działalności zagranicznej, sposobu zarządzania jednostkami zagranicznymi, realizowania nierentownych kontraktów i błędów formalnoprawnych w działaniu oddziałów. Przykładem takiej sytuacji było wieloletnie funkcjonowanie spółki zależnej z siedzibą w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, której struktura organizacyjna i sposób działania stwarzały ryzyka prawne i fiskalne. Choć kolejne zarządy EXALO Drilling SA wprowadzały zmiany w obszarach organizacji spółki, księgowości i kontrolingu, które miały zniwelować wyżej wymienione problemy, nadzór nad operacjami spółki na rynkach zagranicznych nie był w pełni skuteczny i efektywny. Część ze zidentyfikowanych problemów pozostawała nierozwiązana do czasu zakończenia kontroli NIK.
EXALO Drilling SA z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej i w stale pogarszającym się otoczeniu rynkowym zmuszona była do podejmowania działań restrukturyzacyjnych na podstawie kolejnych programów naprawczych. Ich realizacja, choć pozwalała na osiągnięcie większości przyjmowanych założeń, prowadziła jedynie do doraźnej poprawy wyników ekonomicznych, nie uzyskano natomiast trwałej poprawy sytuacji finansowej spółki.
W latach 2016-2017 r. oraz w okresie od 1 stycznia 2020 r. do 30 września 2020 r. Grupa Kapitałowa EXALO Drilling poniosła stratę netto w łącznej kwocie ponad 132,5 mln zł. Działalność Grupy w tych okresach była nierentowna (wskaźniki rentowności za te okresy miały wartość ujemną). W latach 2016-2019 następował stały spadek udziału rynków zagranicznych w przychodach grupy kapitałowej: w 2016 r. wynosił 35%, w 2017 r. – 26%, w 2018 r. – 21%, a w 2019 r. tylko 17%.
Na sytuację spółki wpływ miały niepowodzenia w ekspansji zagranicznej. W 2018 r. zakończyły działalność trzy oddziały zagraniczne EXALO Drilling SA: w Gruzji, na Litwie i w Etiopii, które od 2013 i 2014 r. nie prowadziły działalności operacyjnej w zakresie prac wiertniczych, rekonstrukcyjnych i serwisowych. Wielokrotne próby poszukiwania zleceń w tych rejonach nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. W związku z brakiem perspektyw na dalsze prowadzenie działalności, oddziały te zostały zlikwidowane. W trakcie kontroli prowadzone były prace nad wyrejestrowaniem i likwidacją oddziałów: w Egipcie, Ugandzie, na Słowacji oraz w Libii.
W latach 2015-2018 kluczowymi rynkami zagranicznymi, na jakich działała GK EXALO były: Pakistan i Kazachstan, gdzie spółka posiadała swoje oddziały oraz Ukraina, gdzie działania prowadziła spółka zależna Exalo Drilling Ukraine LLC. Natomiast w 2019 r. kluczowymi rynkami były Pakistan i Czad, gdzie został pozyskany nowy długoterminowy kontrakt na prace wiertnicze, a także Ukraina. Z kolei na rynku kazachskim EXALO Drilling SA nie realizowała w 2019 r. żadnego kontraktu, co związane było z sytuacją rynkową w tamtejszym obszarze (m.in. wpływ na nią miało: znaczące obniżenie ilości przetargów na wiercenia nowych otworów, wzrost konkurencji związany z ekspansją chińskich firm, a także dość niski poziom cen ropy naftowej).
W latach 2015-2020 (do III kw.) większość oddziałów zagranicznych ponosiła straty. Zysk netto w tym okresie spółka Exalo Drilling Ukraine LLC osiągnęła jedynie w 2019 r., a oddział w Pakistanie w 2018 r. Zysk netto oddziału w Kazachstanie spadał sukcesywnie od 2016 r., a w 2017 r. i 2019 r. oraz trzech kwartałach 2020 r. oddział przyniósł już straty. W 2020 r. w oddziałach zagranicznych prowadzono głównie działania mające na celu minimalizację kosztów operacyjnych – działania zmierzające do zamykania oddziałów nieaktywnych, działania w celu ściągnięcia zaległych należności, zamknięcia spraw formalnoprawnych i podatkowych (zwroty podatków, zabezpieczeń celnych), a także transfery środków z rachunków bankowych oddziałów nieaktywnych.
Szczegółowym badaniem NIK objęła działalność EXALO Drilling SA na rynku kazachskim, który do końca 2018 r był jednym z głównych rynków zagranicznych EXALO Drilling SA. Oddział dysponował dwoma ciężkimi urządzeniami wiertniczymi oraz jednym urządzeniem wiertniczym lekkim. W latach 2019-2020 żadne z urządzeń nie było zakontraktowane. W 2020 r. w oddziale w Kazachstanie zminimalizowano koszty operacyjne do niezbędnego minimum zapewniającego zabezpieczenie majątku spółki (urządzenia składowane były w stepie). Prowadzona były dalsza redukcja kosztów i działania na rzecz zbycia majątku nierokującego możliwości wykorzystania. W przypadku braku kontraktów, planowano również rozpoczęcie procedury zamknięcia oddziału w 2021 r.
W działalności oddziału EXALO Drilling SA w Kazachstanie NIK stwierdziła istotne nieprawidłowości. Zostały one zidentyfikowane również w działalności Grupy Kapitałowej EXALO na innych rynkach. Ogółem, w działalności zagranicznej EXALO Drilling SA, stwierdzono nieprawidłowości, których skutki finansowe NIK oszacowała na ponad 21,5 mln. W szczególności chodzi o:
- zawarcie z naruszeniem przepisów prawa powszechnie obowiązującego oraz przepisów wewnętrznych kontraktu ze spółką prawa kazachskiego, która to spółka nie uregulowała później znacznej części należności (wraz z odsetkami karnymi) za prace, które wykonał oddział EXALO Drilling SA w Kazachstanie. W procesie zawarcia tego kontraktu nie dochowano należytej staranności, gdyż Zarząd EXALO Drilling SA nie uzyskał zgody Walnego Zgromadzenia spółki na zawarcie umowy, a ocena wiarygodności kontrahenta była bardzo ograniczona;
- składanie przez EXALO Drilling SA do oddziału w Kazachstanie w nieprawidłowej formie i z przekroczeniem terminów certyfikatów rezydencji, które zgodnie z prawem Republiki Kazachstanu uprawniały oddział do odliczenia kosztów ogólnoadministracyjnych i kosztów zarządu, oraz skorzystania z obniżonej stawki podatku od dochodów. Służby podatkowe Republiki Kazachstanu, które przeprowadziły kontrolę w oddziale za okres 1 stycznia 2016 r. do 30 czerwca 2019 r., stwierdziły braki posiadania przez oddział w Kazachstanie oryginałów certyfikatów rezydencji i naliczyły zobowiązania do zapłaty w postaci dopłaty podatku, grzywny i odsetek za zwłokę.
- brak zapewnienia skutecznych rozwiązań, w tym nadzoru, zapewniających realizację miejscowych wymogów środowiskowych w Kazachstanie w kontrakcie zawartym ze spółką prawa kazachskiego. Kontrola wykonana przez Kazachstański Departament Ekologii zarzuciła prowadzenie prac (korzystanie ze środowiska) bez wymaganych opłat przewidzianych w Kodeksie Ekologicznym Kazachstanu i naliczyła stosowne opłaty i kary administracyjne.
- brak wyegzekwowania nienależnie pobranych świadczeń przez pracowników oddziału w Pakistanie w okresie od listopada 2019 r. do kwietnia 2020 r. (w wyniku nieprawidłowego rozliczania czasu pracy), które zostały zidentyfikowane przez samą EXALO Drilling SA. Nieprawidłowości powyższe polegały na dokonywaniu (przez dwie osoby) nieuprawnionej i nieuzasadnionej modyfikacji, a następnie akceptacji indywidualnych rozkładów czasu pracy pracowników EXALO Drilling SA, co spowodowało przyznanie i wypłatę „dodatkowego zasiłku opiekuńczego COVID-19” oraz wypłatę wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych. Oprócz skierowania zawiadomienia do prokuratury, EXALO Drilling SA w okresie objętym kontrolą nie podjęła jednak działań mających na celu dochodzenie zwrotu i naprawienia szkody przez osoby odpowiedzialne za jej powstanie.
NIK stwierdziła również inne istotne problemy w działaniu grupy kapitałowej tworzonej przez EXALO Drilling SA. Sposób działania spółki zależnej z siedzibą w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, a także nadzoru nad nią przez właściciela, tj. EXALO Drilling SA (od chwili powstania spółki w wyniku konsolidacji w 2013 r., jak i w okresie wcześniejszym) stwarzał ryzyka podatkowe dla wszystkich podmiotów powiązanych z tą spółką. W ocenie NIK, ryzyka te wynikały z braku przejrzystości działania tego podmiotu, nie w pełni klarownych przepływów finansowych, niejasnych co do kwalifikacji prawnej dla samej spółki i wymagających ich następczej klasyfikacji rachunkowej oraz ze sposobu zarządzania nim. NIK zwróciła uwagę m.in. na niedostatecznie transparentne i wyjaśnione mechanizmy zarządzania tą spółką.
W EXALO Drilling SA zabrakło także należytego nadzoru nad sprawami kadrowymi osób zarządzających oddziałem w Kazachstanie, co spowodowało, że w dwóch różnych okresach na stanowisku Dyrektora Oddziału zatrudnione były odpowiednio dwie i trzy osoby. Podobna sytuacja zaistniała na stanowisku odpowiadającym prezesowi zarządu w spółce w Zjednoczonych Emiratach Arabskich.
Wykonywanie przez PGNiG SA praw z akcji EXALO Drilling SA było realizowane prawidłowo. Nie doprowadziło to jednak do stworzenia i przyjęcia przez EXALO Drilling SA długoterminowej strategii działania i trwałej poprawy sytuacji ekonomicznej. Podejmowane w stosunku do tej spółki działania miały w dużej mierze charakter doraźny, co było działaniem nieadekwatnym wobec strukturalnych problemów tej spółki.
Pomimo, że EXALO Drilling SA była spółką z wyłącznym udziałem kapitałowym PGNiG SA, a PGNiG SA posiadała zorganizowany system nadzoru nad działalnością zagraniczną prowadzoną w Grupie Kapitałowej PGNiG, sposób sprawowania nadzoru, choć zgodny z przepisami powszechnie obowiązującymi, nie był jednak w pełni skuteczny w przypadku EXALO Drilling SA.
Spółki prowadzące działalność zagraniczną podlegały w Grupie Kapitałowej PGNiG tym samym zasadom nadzoru właścicielskiego, co spółki funkcjonujące w Polsce. PGNiG SA stworzyła i wdrożyła mechanizmy monitoringu ekonomicznego, które pozwalały na bieżącą ocenę sytuacji ekonomicznej i efektywności działalności oddziałów PGNiG SA oraz spółek zależnych prowadzących działalność na rynkach zagranicznych. Wprowadzone zostały także rozwiązania zmierzające do analizy i oceny planów inwestycyjnych i niektórych przedsięwzięć rozwojowych w Grupie Kapitałowej PGNiG. Metodyka zarządzania projektami wdrażana była jednak przez spółki fakultatywnie. Analizy efektywności projektów inwestycyjnych ex post (monitorowanie powykonawcze) dotyczyły części realizowanych działań.
Zakres nadzoru PGNiG SA wobec EXALO Drilling SA nie był wystarczający w zestawieniu ze znanymi właścicielowi problemami tej spółki i jej jednostek prowadzących działalność poza granicami Polski. Nadzór ze strony PGNiG SA nie wyeliminował np. błędnych, stosowanych w EXALO Drilling SA, mechanizmów zarządzania projektami przyczyniających się do realizowania kontraktów nierentownych oraz błędów formalnoprawnych w funkcjonowaniu EXALO Drilling SA i oddziałów zagranicznych, które skutkowały naliczaniem istotnych kwotowo kar finansowych.
W konsekwencji sposób prowadzenia polityki właścicielskiej wobec EXALO Drilling SA nie realizował w pełni wypracowanych przez PGNiG SA zasad i nie wykorzystał wszystkich dostępnych możliwości. Działania PGNiG SA nie prowadziły do realizacji założonych w dokumentach korporacyjnych celów nadzoru właścicielskiego. Nie przyczyniały się one również do określania spójnej wizji aktywności Grupy Kapitałowej PGNiG na rynkach zagranicznych oraz ustalania stopnia i sposobu tego zaangażowania.
PGNiG SA nie podjęła także wobec EXALO Drilling SA skonkretyzowanych działań w związku z zawarciem wyżej wymienionej umowy ze spółką prawa kazachskiego, w wyniku której doszło do straty w wielkich rozmiarach. Pomimo wiedzy o okolicznościach zawarcia i realizacji tej umowy oraz wiedzy o stracie poniesionej przez Exalo Drilling SA, nie podjęto działań wynikających z reżimu odpowiedzialności korporacyjnej i/lub odszkodowawczej wobec członków zarządu EXALO Drilling SA.
W ocenie NIK, istniało ekonomiczne uzasadnienie i były prawne możliwości dla wzmocnienia nadzoru nad działalnością operacyjną EXALO Drilling SA, tym bardziej, że PGNiG SA posiadała odpowiednie zasoby organizacyjne i merytoryczne, a EXALO Drilling SA dotknięta była szeregiem problemów znanych PGNiG SA.
W związku z przeprowadzoną kontrolą, NIK rozpoczęła szczegółową analizę w celu oceny podstaw zawiadomienia innych właściwych organów w związku ze stwierdzonymi nieprawidłowościami.
Wnioski
Do EXALO Drilling SA o:
- podjęcie działań prawnych wobec osób ponoszących odpowiedzialność za straty poniesione przez spółkę z tytułu zawarcia i realizacji umów, które naruszały umowę spółki lub przepisy wewnętrzne, i spowodowały straty po stronie EXALO Drilling SA;
- zintensyfikowanie działań rozpoczętych w 2020 r. w celu doprowadzenia do możliwie najszybszej i ostatecznej likwidacji spółki Oil Tech International F.Z.E.;
- rozważenie konieczności prowadzenia rejestru wydanych pełnomocnictw do zawierania umów ze wskazaniem daty wykorzystania i czynności prawnych dokonanych na podstawie danego pełnomocnictwa;
- wzmocnienie nadzoru nad działalnością spółki w celu niedopuszczenia w przyszłości do nadużyć w zakresie rozliczania czasu pracy pracowników zatrudnionych w funkcjonujących oddziałach zagranicznych EXALO Drilling SA;
- podjęcie działań w celu zapewnienia stosowania, przez pracowników zajmujących się sprawami oddziałów zagranicznych EXALO Drilling SA, przepisów podatkowych i ekologicznych obowiązujących w krajach, w których prowadzone są oddziały;
- zapewnienie skutecznej kontroli zarządczej nad oddziałami zagranicznymi w celu unikania naruszeń przepisów obowiązujących w tych krajach;
- monitorowanie przez Zarząd EXALO Drilling SA postępowania naprawczego wobec spółki kazachskiej w celu wyegzekwowania kwot zgłoszonych w tym postępowaniu lub – na wypadek – braku zaspokojenia, dokonanie analizy i oceny możliwości prawnych dochodzenia według prawa Republiki Kazachstanu należności od osób trzecich lub członków zarządu ww. spółki.
Do PGNiG SA o:
- opracowanie rozwiązań wewnętrznych zmierzających do oceny przyczyn wystąpienia szkody w spółkach zależnych PGNiG SA pod kątem korzystania z mechanizmów mających na celu dochodzenie roszczeń o ich naprawienie;
- wykorzystanie wszystkich instrumentów nadzoru właścicielskiego przewidzianych w dokumentach korporacyjnych PGNiG SA wobec EXALO Drilling SA w celu zapobiegania błędnym decyzjom Zarządu Spółki narażających spółkę na straty finansowe.
Materiały audiowizualne dla radia, TV i portali internetowych >>
Źródło: Najwyższa Izba Kontroli
