Horyzont Europa dla zielonej transformacji – granty z Programu Ramowego jako narzędzie realizacji strategicznych przemian w łańcuchu rolno-żywnościowym w Unii Europejskiej.
System żywnościowy jest złożonym, wielowymiarowym układem obejmującym wytwarzanie żywności, począwszy od pozyskiwania surowców pochodzących z rolnictwa, przez sposoby ich przetwarzania, pakowania, po dystrybucję, sprzedaż detaliczną i konsumpcję. Komisja Europejska, chcąc wspierać transformację gospodarki i społeczeństwa Unii Europejskiej (UE) idącą w kierunku ograniczenia degradacji środowiska przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego jej obywatelom, przeznaczyła na ten cel 9 mld euro w ramach programu Horyzont Europa (HE).
Komisja Europejska zapowiada zmiany
Chociaż rolnictwo w UE jest jedynym z największych sektorów rolnych na świecie, który ograniczył emisje gazów cieplarnianych (o 20% od 1990 r.), nadal odpowiada za ok. 10% ich emisji (z czego 70% z powodu zwierząt). Wraz z produkcją, przetwórstwem, pakowaniem i transportem, sektor spożywczy jest jednym z głównych czynników odpowiedzialnych za zmianę klimatu. Obecny model żywnościowy niekorzystnie wpływa również na zdrowie ludzi, o czym świadczy fakt, że ponad 50% dorosłych Europejczyków ma nadwagę.
W Strategii od pola do stołu (F2F) z 2020 r., Komisja Europejska przedstawia plan odbudowy zrównoważonego systemu żywnościowego UE, który zapewni bezpieczeństwo żywnościowe przy jednoczesnej ochronie ludzi i środowiska naturalnego. W tym celu Unia Europejska dokonuje przeglądu prawodawstwa dotyczącego m.in. pestycydów, dobrostanu zwierząt, planów walki z marnotrawieniem żywności czy jej etykietowania. KE analizuje także inicjatywy uprawy sprzyjającej pochłanianiu dwutlenku węgla przez glebę oraz reformy systemu rolniczego UE.
– Znowelizowane przepisy staną się uzupełnieniem obecnego prawodawstwa i stworzą kompleksowe ramy obejmujące cały łańcuch dostaw żywności – wyjaśnia ekspertka Krajowego Punktu Kontaktowego w NCBR Bożena Podlaska, odpowiedzialna za klaster 6 w programie Horyzont Europa. Ekspertka dodaje, że Strategia od pola do stołu ma również na celu uczynienie systemu żywnościowego UE odpornym na przyszłe kryzysy, takie jak pandemia koronawirusa czy klęski żywiołowe. Aby ułatwić wybieranie zdrowych opcji i podejmowanie świadomych decyzji przez konsumentów, Komisja Europejska proponuje między innymi obowiązkowy, zharmonizowany system umieszczania informacji o wartościach odżywczych na etykiecie z przodu opakowania.
Strategia przewiduje szereg działań od inwestycji w badania naukowe, poprzez innowacje, usługi doradcze, wymianę danych: umiejętności i wiedzy pomiędzy różnymi podmiotami.
Horyzont Europa wsparciem dla polityk UE
Głównym instrumentem unijnej polityki w zakresie badań i innowacji są wieloletnie programy ramowe. Horyzont Europa jest największym z dotychczasowych programów finansujących badania i innowacje, również w zakresie przyjaznych dla środowiska systemów żywnościowych – od produkcji podstawowej do konsumpcji. Obszar ten znajduje swoje odzwierciedlenie w filarze drugim, klaster 6 (Żywność, biogospodarka, zasoby naturalne, rolnictwo i środowisko). W latach 2021-2027 na ten cel, Komisja Europejska przewidziała łączny budżet 9 mld euro, co stanowi trzeci co do wielkości budżet w klastrach programu Horyzont Europa.
Profesor Ewa Kopczyńska z Uniwersytetu Jagiellońskiego uważa, że znaczenie systemu żywnościowego wykracza poza funkcję zdrowotną dla człowieka. Ma on wpływ nie tylko na rozwój lub ograniczenie chorób żywieniozależnych, ale również na środowisko naturalne, w którym żyjemy, gospodarkę, od której zależą warunki naszego życia, a także na nierówności społeczne, których doświadczamy, suwerenność, kulturę i wiele innych obszarów życia. Projekt Plan’Eat finansowany z programu Horyzont Europa, którego partnerem jest Uniwersytet Jagielloński, ma właśnie na celu lepsze zrozumienie czynników wpływających na zachowania żywieniowe oraz ocenę ich wpływu na zdrowie, środowisko i kwestie społeczno-ekonomiczne.
– Projekty wypracowujące regulacje, rozwiązania i polityki publiczne dotyczące systemu żywnościowego muszą przyjmować interdyscyplinarną perspektywę. W tworzeniu tych programów i polityk powinni uczestniczyć przedstawicie grup, których one dotyczą – prof. Ewa Kopczyńska, Uniwersytet Jagielloński.
W tym celu tworzone są żywe laboratoria (Living Laby), czyli tzw. innowacyjne, inkluzywne, oparte na modelu deliberacyjnym społeczne ekosystemy. W nich, w małej skali, proponowane i testowane są rozwiązania dla poszczególnych grup (np. dzieci, samodzielnych rodziców, osób o niskich dochodach, osób ze szczególnymi potrzebami żywieniowymi), dla poszczególnych środowisk (np. dla szkół, szpitali), regionów, wreszcie na poziomie europejskim – wyjaśnia badaczka. W projekcie Plan’Eat naukowcy współpracują z firmami z branży spożywczej, konsumentami i decydentami w celu stworzenia ogólnoeuropejskiej sieci dziewięciu żywych laboratoriów, z których jedno będzie w Krakowie oraz jedno o charakterze decyzyjno-politycznym, w Brukseli. – Wypracowane w projekcie rozwiązania, doświadczenia Living Labów i wyniki badań porównawczych będą podstawą dla rekomendacji europejskich polityk żywnościowych skierowanych na zdrowszą i bardziej zrównoważoną dietę – podsumowuje prof. Ewa Kopczyńska.
Biogospodarka i jej rola w transformacji systemów żywnościowych Europy
Zrównoważone systemy żywnościowe produkujące zdrową, wartościową i niedrogą żywność bez nadmiernego obciążenia środowiska naturalnego są ściśle powiązane z pojęciem biogospodarki opartej na odnawialnych zasobach pochodzenia biologicznego. Biogospodarka wspiera systemy żywnościowe poprzez promowanie innowacyjnych metod produkcji, które minimalizują wpływ na środowisko i zwiększają efektywność wykorzystania surowców. Jak wyjaśnia ekspertka KPK odpowiedzialna za klaster 6 w programie Horyzont Europa, dr Adrianna Pawlik, ważną częścią biogospodarki jest zwiększanie efektywności wykorzystania już wyprodukowanych zasobów. Około 1/3 żywności produkowanej na świecie jest marnowana. To nie tylko problem etyczny, ale także problem związany z ogromną skalą marnotrawienia energii i surowców. W Polsce roczne straty żywności tylko na etapie produkcji podstawowej oszacowano na poziomie 2 mln ton, a głównym źródłem tych strat jest sektor zbożowy.
Odpady żywnościowe to nie tylko problem dla środowiska – ich niewłaściwe składowanie stanowi ryzyko dla zdrowia ludzi i zwierząt. Najprostszym, zrównoważonym sposobem zapobiegania składowania odpadów żywnościowych na składowiskach jest ich dalsze wykorzystanie.
– Dzięki biotechnologii możemy odzyskać znaczną część energii i składników odżywczych z jedzenia, które nigdy nie zostało spożyte przez ludzi – dr Adrianna Pawlik, KPK/NCBR.
Odpadki żywnościowe mogą podlegać hydrolizie i innym przekształceniom chemicznym, w efekcie których wytworzone zostaną wartościowe półprodukty. Innym źródłem surowców są produkty uboczne produkcji żywności, takie jak m.in. skórki, łuski, nasiona, pestki owoców, wytłoki i inne. Nawet jeśli nie trafiają one na wysypiska czy też do spalarni, najczęściej są wykorzystywane w sposób nieoptymalny, a mogą być źródłem wielu wartościowych substancji bioaktywnych, poprawiających zdrowie człowieka, zwierząt czy gleby.
Biogospodarka w programie Horyzont Europa
W Horyzoncie Europa zagadnienie biogospodarki obecne jest zarówno w klastrze 6 drugiego filaru pod postacią kierunku badawczego (destynacji) gospodarka obiegu zamkniętego i biogospodarka (Circular economy and bioeconomy sectors), jak i w ramach aktywności podejmowanych przez partnerstwo instytucjonalne Circular Bio-based Europe Joint Undertaking (CBE JU). W ramach działalności partnerstwa corocznie ogłaszane są konkursy, mające na celu wzmocnienie innowacyjności i konkurencyjności Europy oraz transformację w kierunku zrównoważonej gospodarki opartej na surowcach pochodzenia biologicznego. Biogospodarka i tematy z nią związane cieszą się dużym zainteresowaniem aplikujących do kolejnych programów ramowych UE.
Zagadnieniem redukcji odpadów w sektorze rolno-żywnościowym zajmowało się m.in. konsorcjum projektu Sustainable techno-economic solutions for the agricultural value chain finansowanego z programu Horyzont 2020. Projektem objęto odpady z kilku branż: produkcji wina, oliwy z oliwek, a także z ogrodnictwa, uprawy owoców, użytków zielonych, hodowli trzody chlewnej, bydła mlecznego i drobiu. Konsorcjum zweryfikowało możliwości waloryzacji odpadów, koncentrując się na biopaliwach, bionawozach i oczyszczaniu ścieków. Inicjatywa miała na celu przekształcenie niskowartościowych odpadów rolniczych w produkty o wysokiej wartości, osiągając wzrost recyklingu i waloryzacji odpadów co najmniej o 10% w skali Europy. – Cel ten można zrealizować jedynie dzięki szczegółowemu i holistycznemu zrozumieniu strumieni odpadów oraz pilotaż kluczowych ścieżek wykorzystania i waloryzacji – powiedział Koordynator Projektu, dr Tom Curran z University College Dublin w Irlandii.
W Polsce biogospodarka zyskuje na znaczeniu i jest przedmiotem coraz większego zainteresowania. – W ubiegłym roku, w ramach projektu wspierającego kraje Europy Środkowo-Wschodniej w opracowaniu strategicznych planów działania na rzecz biogospodarki, powstał Krajowy Hub Biogospodarki – wyjaśnia Ekspertka KPK dr Adrianna Pawlik. Hub to dynamiczna i rozwojowa platforma, łącząca przedstawicieli różnych sektorów, wspierająca rozwój zrównoważonej biogospodarki i promująca współtworzenie spójnego ekosystemu wiedzy i innowacji dotyczących bioproduktów i bioprocesów. Koordynatorem hubu jest Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy (IUNG-PIB).
Innowacyjność gospodarki opartej na zasobach pochodzenia biologicznego
Proponowane przez Komisję Europejską rozwiązania w kompleksowy sposób zmieniają rynek rolno-żywnościowy w UE. – Nie jest to jednak rewolucja, a raczej ewolucja, której celem jest m.in. powrót do produkcji żywności w zgodzie z naturą i z mniejszą szkodliwością dla środowiska rynku rolno-żywnościowego – podkreślają Ekspertki Krajowego Punktu Kontaktowego w NCBR. W krajach UE rozwiązania te zyskują coraz większe poparcie społeczeństwa, które jest skłonne płacić wyższą cenę za zdrową i bezpieczną żywność.
– Należy jednak pamiętać, że dla dużej części konsumentów przy zakupie żywności, która jest dobrem podstawowym, najważniejszym czynnikiem decydującym o dokonywanych wyborach pozostanie cena – Bożena Podlaska, KPK/NCBR.
– Agenda badawcza w zakresie klastra 6. programu ramowego Horyzont Europa, stanowi istotne narzędzie realizacji strategicznych przemian w całym łańcuchu rolno-żywnościowym w Unii Europejskiej. Z kolei potencjał biogospodarki jest nadal w dużej mierze niewykorzystany, co wiąże się m.in. ze stałym postępem biotechnologii i innych nauk biologicznych, chemii czy technologii materiałowej. Połączenie odnawialnych zasobów naturalnych i najnowszych osiągnięć techniki i nauki tworzy potencjał dla transformacji w stronę efektywnej, zrównoważonej biogospodarki, zapewniającej zdrowie i dobre samopoczucie – podsumowuje dr Adrianna Pawlik.
Serdecznie zapraszamy do udziału w konferencji poświęconej zrównoważonej biogospodarce, która odbędzie się już 5 marca 2025 r., w hotelu Presidential (d. Marriott) w Warszawie. Udział w konferencji jest bezpłatny, ale obowiązuje rejestracja.
Źródło: Narodowe Centrum Badań i Rozwoju
