Wysokie ceny paliw i uprawnień do emisji CO2, zmniejszenie popytu oraz konieczność inwestycji w transformację – to wyzwania, przed którymi w 2023 r. stało polskie ciepłownictwo.
– Sektor ciepłowniczy charakteryzuje się największą różnorodnością i rozdrobnieniem spośród wszystkich gałęzi energetyki. Dlatego wszelkie rozwiązania, w tym te związane z transformacją i modernizacją, powinny odpowiadać tej specyfice i być bardzo starannie przygotowane. To, co sprawdzi się u jednego przedsiębiorcy niekoniecznie powinno być rekomendowane innym, ze względu na odmienne uwarunkowania związane z lokalizacją, dostępnością surowców i charakterystyką funkcjonowania – podkreśla Wiceprezes URE Renata Mroczek.
W 2023 r., w porównaniu z 2022 r., liczba koncesjonowanych przedsiębiorstw ciepłowniczych nieznacznie wzrosła: z 392 do 398. Nadal dominowały stosunkowo małe źródła generacji – przedsiębiorstwa z mocą zainstalowaną 50 MW lub mniejszą stanowiły ponad 55 proc. wszystkich koncesjonowanych wytwórców.
W 2023 r. przedsiębiorstwa ciepłownicze zanotowały rekordowo niski poziom sprzedaży ciepła – 335 430,34 TJ. To o ponad 6% mniej niż w 2022 r. Nieznacznie zmniejszyła się także moc zainstalowana i zamówiona. O blisko 260 km wzrosła natomiast długości sieci jakimi dysponowały przedsiębiorstwa ciepłownicze (z 22 578,4 km w 2022 r. do 22 837,8 km).
Wysokie koszty i mrożenie cen
Rok 2023, podobnie jak dwa poprzedzające go lata, był dla ciepłownictwa trudny. Nadal odczuwano skutki wojny w Ukrainie, która wymusiła zmianę kierunków dostaw paliwa, co z kolei spowodowało wzrost cen surowców energetycznych, a w konsekwencji przekładało się to na wzrost cen i stawek opłat dla odbiorców ciepła. Ponadto ambitne cele UE w zakresie ochrony klimatu powodowały konieczność realizacji przez przedsiębiorstwa energetyczne kosztownych inwestycji związanych z transformacją klimatyczno-energetyczną.
Koszty działalności ciepłowniczej w 2023 r. były wyższe o niemal 33% w stosunku do 2022 r., głównie ze względu na inflację, wysokie ceny paliw i uprawnień do emisji CO2. W 2023 r. przedsiębiorstwa ciepłownicze wydały na opłaty ETS ponad 41,5 mld zł, tj. niemal 17% więcej niż rok wcześniej. Wprawdzie sytuacja na rynku surowców zaczęła się stabilizować, jednak wiele przedsiębiorstw korzystało z wcześniej zawartych kontraktów długoterminowych i zapasów zgromadzonych w okresie największego wzrostu cen.
– Wysokie koszty uprawnień do emisji są kolejną przesłanką, która przemawia za koniecznością szybkiej modernizacji i dekarbonizacji sektora – zauważa Wiceprezes URE.
Wzrost kosztów działalności przedsiębiorstw w sposób oczywisty przełożył się na ceny ciepła. Średnia cena ciepła sprzedawanego ze wszystkich koncesjonowanych źródeł wyniosła w 2023 r. 104,65 zł/GJ. Oznacza to wzrost o ponad 63% w porównaniu z 2022 r. Natomiast średnia cena ciepła sprzedawanego z koncesjonowanych źródeł wytwarzających ciepło bez kogeneracji wyniosła 125,52 zł/GJ (wzrost o 64,31%), a średnia cena ciepła sprzedawanego z koncesjonowanych źródeł wytwarzających ciepło w kogeneracji wyniosła 93,14 zł/GJ (wzrost o 68,89%).
Odbiorcy nie odczuli jednak wzrostu kosztów ciepła systemowego ze względu na kontynuowanie wprowadzonego przez ustawodawcę mrożenia cen (od marca 2023 r. zmieniono zasady ustalania ceny ciepła z rekompensatą). Przedsiębiorstwa ciepłownicze otrzymywały od Zarządcy Rozliczeń wyrównanie do stawki taryfowej, dzięki czemu uzyskiwały uzasadnione przychody, odpowiadające kosztom prowadzonej działalności.
W 2023 r. w Urzędzie Regulacji Energetyki zakończono 564 postępowania w sprawie zatwierdzenia lub zmiany taryf dla ciepła, co oznacza znaczący spadek wobec 925 postępowań prowadzonych w rekordowym 2022 r.
Sytuacja finansowa przedsiębiorstw ciepłowniczych
Rentowność przedsiębiorstw ciepłowniczych w 2023 r. poprawiła się nieco w stosunku do 2022 r. Wprawdzie sektor nadal notował straty, ale były one mniej dotkliwe niż rok wcześniej. W 2022 r. rentowność wszystkich koncesjonowanych przedsiębiorstw ciepłowniczych wyniosła (-)22%, a w 2023 r. (-)9,5%. Za wynik ujemny odpowiadają wytwórcy ciepła w kogeneracji (tj. tacy, którzy równocześnie w jednym procesie wytwarzają energię elektryczną), dla których taryfy zatwierdzane były w tzw. modelu uproszczonym. Podmioty wytwarzające samo ciepło zanotowały natomiast dodatnią rentowność na poziomie 2,6%.
Należy jednocześnie pamiętać, że w przypadku kogeneracji nie ma ustalonego schematu dzielenia kosztów pomiędzy produkcję energii elektrycznej i ciepła. Stosowane przez przedsiębiorstwa kryteria podziału kosztów mogą premiować w wyniku finansowym zysk osiągnięty ze sprzedaży ciepła lub zysk ze sprzedaży energii elektrycznej.
Natomiast ze względu na ogromne zwyżki cen surowców w 2022 r. ustawodawca zdecydował o wprowadzeniu zmian prawnych, mających na celu wsparcie producentów CHP. Znowelizowano m.in. rozporządzenie w sprawie zasad kształtowania i kalkulacji taryf, tak aby uwzględnić w uproszczonym modelu rosnące koszty produkcji[1]. Natomiast w sierpniu 2023 r. nowelizacja ustawy Prawo energetyczne umożliwiła wytwórcom ciepła w kogeneracji jednokrotne przejście z uproszczonego modelu ustalania taryf na kosztowy[2].
– Wsparcie wytwarzania ciepła w kogeneracji stanowi ważny element transformacji energetyki. Sektor otrzymuje pomoc publiczną w formie premii kogeneracyjnej, premii gwarantowanej, premii kogeneracyjnej indywidualnej i premii gwarantowanej indywidualnej. Nabory i aukcje dla tych systemów wsparcia organizuje Prezes URE – przypomniała Renata Mroczek.
Wydaje się, że podjęte działania przyniosły efekty, ponieważ w 2023 r. nastąpił wzrost liczby przedsiębiorstw wytwarzających ciepło w kogeneracji ‒ ze 131 podmiotów w 2022 r. do 140, co stanowiło 36,7% wszystkich koncesjonariuszy wytwarzających ciepło w 2023 r. Zanotowano także wzrost udziału ciepła z kogeneracji w całkowitej produkcji (64%, o 2 punkty proc. więcej niż rok wcześniej).
Z pewnością do poprawy płynności finansowej przedsiębiorstw ciepłowniczych przyczyniły się także gwarancje udzielane przez Bank Gospodarstwa Krajowego na kredyty służące finansowaniu działalności bieżącej i inwestycji. Zostały one udostępnione dla sektora z inicjatywy Prezesa URE, a koszty ich obsługi są uwzględniane przez Regulatora w taryfach dla ciepła.
Stopniowa zmiana miksu
W 2023 r. dominującym źródłem energii w systemie ciepłowniczym nadal był węgiel, choć jego udział spadł z 66,2 do 61,2%. Wykorzystanie gazu wzrosło z 9,3% do 13%. W 2023 r. ciepłownictwo wykorzystało także więcej energii z OZE – 14,4% w stosunku do 12,6% rok wcześniej.
Udział poszczególnych paliw w wytwarzaniu ciepła jest w naszym kraju zróżnicowany pod względem terytorialnym. Z raportu Prezesa URE wynika, że najwięcej energii odnawialnej wykorzystało ciepłownictwo w województwach: podlaskim, kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim. Niemal wyłącznie na węglu bazowali natomiast wytwórcy ciepła w województwach: świętokrzyskim, dolnośląskim, małopolskim i łódzkim. W korzystaniu z paliw gazowych przodowało lubuskie i podkarpackie.
Transformacja ciepłownictwa
Według projektu znowelizowanego Krajowego Planu w dziedzinie Energii i Klimatu, do 2030 r. 35,4% energii w ciepłownictwie i chłodnictwie pochodzić ma ze źródeł odnawialnych, a w 2040 r. wskaźnik ten może wynieść 62,6%. Szacunki Polskiego Towarzystwa Energetyki Cieplnej (PTEC)[3] wskazują, że nakłady inwestycyjne na transformację ciepłownictwa systemowego powinny wynieść od 299 do 466 mld zł do 2050 r. Wobec rocznych przychodów całej branży na poziomie 42 mld zł, prognozy te obrazują skalę wyzwań.
W 2023 r. nakłady na modernizację wzrosły o niecałe 5 proc. (z 4,73 mld do 4,96 mld). Poziom inwestycji wciąż jest zbyt mały, ale należy zauważyć, że zwiększyło się finansowanie ze źródeł zewnętrznych – z 31% w 2022 r. do ponad 37 proc. w 2023 r.
– Kluczowe dla sukcesu transformacji ciepłownictwa jest poszukiwanie zewnętrznych (pozataryfowych) źródeł finasowania, w tym wykorzystanie środków unijnych, w postaci grantów i niskooprocentowanych pożyczek. Duże projekty grantowe prowadzone będą m.in. przez NFOŚiGW ze środków Funduszu Modernizacyjnego – wskazuje Wiceprezes URE Renata Mroczek.
- Raport „Energetyka cieplna w liczbach” za 2023 r.
- Kogeneracja (CHP, Combined Heat and Power) polega na wytwarzaniu energii elektrycznej i ciepła w jednym procesie technologicznym.
- Uproszczony model ustalania taryf dla kogeneracji bazuje na średnich cenach sprzedaży ciepła w poprzednim roku w jednostkach niekogeneracyjnych (tj. produkujących samo ciepło). Pod uwagę brane są ceny wytwarzania ciepła osobno dla różnych paliw. Do obliczania stawki taryfowej ceny zeszłoroczne mnoży się przez wskaźnik referencyjny.
- Najważniejsze zmiany w rozporządzeniu taryfowym uchwalono w marcu i listopadzie 2022 r. W marcu zmodyfikowano sposób obliczania wskaźnika referencyjnego dla kogeneracji. Dzięki temu po raz pierwszy maksymalne ceny ciepła dla przedsiębiorstw CHP przekroczyły ceny sprzedaży ciepła z jednostek wytwarzających samo ciepło w roku poprzednim. Nowelizacja umożliwiła także przypisanie uproszczonego sposobu kalkulacji cen wyłącznie do jednostek kogeneracji (a nie – jak wcześniej – całych źródeł, w których były zainstalowane jednostki CHP). W listopadzie 2022 r. ponownie zmieniono rozporządzenie ws. taryf i powiększono maksymalny wskaźnik wzrostu przychodów ze sprzedaży ciepła w jednostkach CHP oraz umożliwiono doliczanie do stawek taryfowych dodatkowych kwot na pokrycie kosztów paliwa (od 22 do 30 zł/GJ, w zależności od użytego surowca).
- W 2021 r. Prezes URE zmienił model regulacyjny dla ciepłownictwa tak, aby promował on inwestycje i transformację sektora (zwiększono wysokość premii inwestycyjnej, wprowadzono mechanizm premii efektywnościowej, w wartości regulacyjnej aktywów uwzględniono planowane nakłady inwestycyjne na realizację strategicznych celów polityki energetycznej.
[1] Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 14 marca 2022 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń z tytułu zaopatrzenia w ciepło (Dz. U. z 2022 r. poz. 597), Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 23 listopada 2022 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń z tytułu zaopatrzenia w ciepło (Dz. U. z 2022 r. poz. 2437).
[2] Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2023 r. poz. 1681)
[3] Wpływ regulacji UE na transformację sektora ciepłownictwa systemowego w Polsce ocena skutków i rekomendacje w zakresie regulacji krajowych – Polskie Towarzystwo Energetyki Cieplnej
Źródło: Urząd Regulacji Energetyki