Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE w sprawie odpadów, w artykule 4 wprowadziła do porządku prawnego europejską hierarchię postępowania z odpadami, która odnosi się do pięciu poziomów gospodarowania odpadami. Dyrektywa została implementowana do porządku prawnego w art. 17 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach.
Jak powinniśmy postępować z odpadami?
Hierarchia, o które mowa powyżej, kształtuje się następująco: 1) zapobieganie powstawaniu odpadów; 2) przygotowywanie do ponownego użycia; 3) recykling; 4) inne procesy odzysku; 5) unieszkodliwianie.
Na ostatnim więc miejscu hierarchii sposobów postępowania z odpadami znajduje się ich unieszkodliwianie. Unieszkodliwianiu powinny podlegać wszystkie odpady, które nie zostały poddane procesowi odzysku. Istnieje kilka metod unieszkodliwiania, np. składowanie, obróbka fizyko-chemiczna oraz, co nas najbardziej interesuje, termiczne przekształcanie odpadów.
Co z ITPOK-ami?
Zgodnie z definicją z art. 3 pkt 40 dyrektywy 2010/75/ UE „spalarnia odpadów” oznacza każdą stacjonarną lub ruchomą jednostkę techniczną oraz wyposażenie przeznaczone do termicznego przetwarzania odpadów, z odzyskiem ciepła wytworzonego w wyniku spalania lub bez takiego odzysku, poprzez spalanie przez utlenianie, jak również inne procesy przetwarzania termicznego, takie jak piroliza, zgazowanie lub proces plazmowy, jeżeli substancje powstające z przetwarzania są następnie spalane.
Na świecie funkcjonuje obecnie ponad 2500 spalarni odpadów, w Europie jest to ponad 500 obiektów, a więc 1/5 światowych spalarni. Dlaczego więc w Polsce istnieje ich tylko 9?
W protestach przeciwko budowie spalarni odpadów często podnoszony jest argument, że obecnie w Unii Europejskiej nie buduje się spalarni odpadów. Jak wynika jednak z opracowań branżowych, np. w Niemczech przyjęto utrzymanie mocy przerobowych na niezmienionym poziomie do 2040 r. W Szwecji i Szwajcarii deklarowane jest utrzymanie obecnej wydajności spalarni do 2050 r. Jedynie Dania zamierza zlikwidować 10 (z 31 istniejących) spalarni odpadów do 2030 r., z tym, że będą to spalarnie wybudowane przed 2000 r. Do 2030 r. Wielka Brytania zamierza uzyskać wydajność wszystkich spalarni na poziomie zaspokajającym własne potrzeby. Nowe instalacje są budowane obecnie praktycznie we wszystkich krajach UE, przy czym są to zarówno instalacje małe, o wydajności 20-30 tys. ton na rok, jak i wielkie, o wydajności powyżej 300 tys. ton na rok.[1]
Nie ma więc jednoznacznego wytłumaczenia dla tak dużych różnic w ilości istniejących i funkcjonujących spalarni odpadów w Europie.
W Polsce aktualnie wciąż prowadzony jest nabór wniosków o dofinansowanie inwestycji ze środków NFOŚiGW zgromadzonych na rachunku Funduszu Modernizacyjnego w ramach programu priorytetowego „Racjonalna gospodarka odpadami”: Część 3) Wykorzystanie paliw alternatywnych na cele energetyczne. Do maja 2023 r. złożono aż 39 wniosków o dofinansowanie budowy 39 tego typu instalacji. Na dzień 2 stycznia 2024 r. NFOŚiGW podpisało umowę z 17 beneficjentami.
W grudniu ub. r. ogłoszony został nabór uzupełniający, zgodnie z którym wnioski należy składać w terminie od 13 grudnia 2023 r. do 30 kwietnia 2024 r. Zapotrzebowanie na fundusze jest więc ogromne, a zainteresowanie inwestorów okazało się ponad trzykrotnie większe od alokacji programu.
Co na to „Taksonomia”?
Unia Europejska w żadnym z dokumentów nie zakazuje wprost budowy spalarni odpadów. Obecnie coraz częściej podkreśla się znaczenie zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do przedsiębiorców. Szczególny wyraz daje temu wprowadzenie przez Unię Europejską systemu jednolitej klasyfikacji działań na rzecz zrównoważonego rozwoju, tzw. „Taksonomię”, której ogólne ramy zostały przedstawione w przyjętym przez Parlament Europejski i Radę (UE) rozporządzeniu z dnia 18 czerwca 2020 r. w sprawie ustanowienia ram ułatwiających zrównoważone inwestycje, zmieniające rozporządzenie (UE) 2019/2088.
Taksonomia wymienia inwestycje ograniczające zmiany klimatyczne np. rozbudowę sieci ciepłowniczych i kogenerację (np. elektrociepłownia opalana odpadami), wykorzystanie odnawialnych paliw (w odpadach komunalnych jest ok. 40-55% frakcji biologicznej – odnawialnej), odzysk metali z odpadów (odzysk z żużli i popiołów paleniskowych ze spalarni odpadów komunalnych).
Spalarnia odpadów komunalnych, która będzie rozumiana jako elektrociepłownia opalana odpadami, nie będzie zatem według Taksonomii stanowiła inwestycji szkodliwej dla środowiska i będzie wpisywać się w cele określone w taksonomii jako inwestycja ograniczająca zmiany klimatyczne.
Spalanie odpadów a KPGO 2028
27 czerwca 2022 r. Ministerstwo Klimatu i Środowiska (MKiŚ) opublikowało projekt Krajowego Planu Gospodarki Odpadami Komunalnymi 2028 (KPGO 2028). Dokument ten określa politykę gospodarki odpadami zgodną z hierarchią sposobów postępowania odpadami, opisaną powyżej. MKiŚ podaje, że „W KPGO 2028 zawarta jest analiza stanu gospodarki odpadami, prognozy zmian w zakresie wytwarzania odpadów, cele oraz kierunki działań w zakresie polityki gospodarki odpadami, a także określone są zadania do realizacji dla odpowiednich jednostek organizacyjnych podległych Radzie Ministrów”.
W KPGO zidentyfikowane zostały problemy w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi, a także odpadami opakowaniowymi, zużytym sprzętem elektronicznym, olejami odpadowymi, czy pojazdami wycofanymi z eksploatacji. W zakresie odpadów komunalnych zwrócono uwagę przede wszystkim na duży udział odpadów zmieszanych, niewystarczającą ilość działań edukacyjnych na poziomach lokalnych w zakresie prawidłowej gospodarki odpadami, co wiąże się z niewystarczającą świadomością społeczeństwa na temat właściwego sposobu postępowania z odpadami.
W KPGO 2028 wskazano, że niezbędne moce przerobowe instalacji termicznego przetwarzania odpadów dla 2034 r. szacuje się na 4,2 mln Mg rocznie, przy czym w 2020 r. termicznemu przekształceniu poddano 2,8 mln Mg odpadów. Podkreślono jednak, że „udział procentowy zagospodarowania odpadów pochodzących z przetwarzania odpadów komunalnych w procesach termicznego przekształcania odpadów będzie zmienny w czasie i w przypadku zwiększania poziomów recyklingu będzie ulegał obniżeniu”.
Poprzednie KPGO 2022 wprowadziło wartość 30% jako maksymalny udział masy termicznie przekształcanych odpadów komunalnych oraz odpadów pochodzących z przetwarzania odpadów komunalnych na terenie kraju w stosunku do masy wytworzonych odpadów komunalnych na terenie kraju. Limit ten miał służyć realizacji jednego ze sposobów postępowania z odpadami, tj. zapobieganiu i selektywnemu zbieraniu „u źródła”.
Co ciekawe, w projekcie KPGO 2028 nie ma wprost odniesienia do kwestii odmiennej regulacji termicznego przekształcania odpadów i przesłanek rezygnacji z limitu 30%. KPGO 2028 zawiera wyłącznie projekt polityki gospodarki odpadami, która ma być zgodna z hierarchią sposobów postępowania z odpadami.
Projekt KPGO 2028 wprost wskazuje, iż „określono niezbędne moce przerobowe instalacji termicznego przetwarzania odpadów dla 2034 r. na 4,2 mln Mg rocznie. Oznacza to, że brakujące wydajności tych instalacji, po uwzględnieniu instalacji będących aktualnie w fazie eksploatacji i 5 instalacji w fazie realizacji, o wydajności łącznej 2,26 mln Mg/rok, wyniosą ok. 1,94 mln Mg/rok”.
Powyższe dane zawierają również prognozowany, utrzymany w kolejnych latach obecny poziom współspalania odpadów w cementowniach. Zgodnie z przewidywaniami, „do realizacji pozostają instalacje o łącznej wydajności ok. 1 mln Mg/rok”. I chociaż przewidziana została określona moc przerobowa instalacji termicznego przetwarzania odpadów w 2034 r., to odmiennie do KPGO 2022 nie zawarto zakazu przekroczenia wyznaczonego poziomu.
KPGO 2028 w porównaniu do KPGO 2022 nie reguluje tak restrykcyjnie termicznego przekształcania odpadów. Brak jest informacji o maksymalnym udziale masy termicznie przekształcanych odpadów komunalnych oraz odpadów pochodzących z przetwarzania odpadów komunalnych na terenie kraju w stosunku do masy wytworzonych odpadów komunalnych na terenie kraju. Wskazano jedynie na prognozowaną zmienność w czasie udziału procentowego zagospodarowania odpadów pochodzących z przetwarzania odpadów komunalnych w procesach termicznego przekształcania odpadów.
Trzeba mieć przy tym na uwadze, że szczegółowe regulacje w tym zakresie będą zawarte w WPGO. Niektóre z nich ustanowiły dla danych województw termin obowiązywania limitu 30% bez ograniczenia czasowego lub wskazując wprost, że pozostaje on w mocy również w latach kolejnych.
Choć można uznać, że zmiany zawarte w KPGO 2028 pozwolą na postawienie kroku w stronę liberalizacji rynku związanego z inwestycjami w zakresie termicznego przekształcania odpadów, konieczne będzie wprowadzenie zmian w treści poszczególnych WPGO, tak aby ujednolicić obowiązujące przepisy.
Dlaczego termiczne przekształcanie odpadów jest potrzebne?
W Polsce co roku wytwarzane jest ok. 6-6,5 mln ton frakcji kalorycznej z odpadów – odpadów, których zgodnie z prawem nie możemy składować, nie da się też tych odpadów poddać recyklingowi. Nie ma wątpliwości, że recykling jest ważny, ale dopóki nie istnieją technologie, dzięki którym moglibyśmy poddać recyklingowi 100% odpadów, dopóty musimy znaleźć inne sposoby ich zagospodarowania. Naszym obowiązkiem jest więc wykorzystanie energetyczne potencjału, który jest w odpadach.
Wspomniana frakcja kaloryczna nadaje się do produkcji paliw z odpadów i biomasy, celem ich energetycznego wykorzystania. W Polsce odpady mogące podlegać termicznemu przekształceniu obecnie wykorzystuje się głównie w spalarniach odpadów (ok. 1,7 mln ton na koniec 2024 r. – przy uwzględnieniu powstających i rozbudowujących się spalarni) i cementowniach (zazwyczaj 1,7 mln ton, ale w 2023 r. jedynie ok. 1,5 mln ton), część odpadów wywożonych jest za granicę do tamtejszych elektrociepłowni i spalarni (przewidujemy nie mniej niż 450 tys. ton w 2024 r.). Ze względu zatem na przedstawione powyżej liczby, w naszym kraju od dłuższego czasu istnieje problem zagospodarowania wspomnianej frakcji kalorycznej odpadów – co najmniej 2-3 mln ton odpadów jest magazynowanych w zakładach, zamiast być wykorzystanymi w szeroko pojętej energetyce polskiej.
Termiczne metody przekształcania odpadów są niezmiernie istotne w odpowiednio skomponowanym systemie kompleksowego zagospodarowania odpadów. W Polsce istnieje konieczność dalszej budowy zakładów termicznego przekształcania odpadów. Zgromadzone obecnie odpady frakcji kalorycznej powinny być sukcesywnie spalane w krajowych instalacjach. Zarówno ustawodawca, jak i Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej widzą, że termiczne przekształcanie odpadów z odzyskiem energii jest potrzebne i powinno stanowić uzupełnienie systemu gospodarki odpadami komunalnymi. Dzięki temu mamy dostępność różnych form dofinansowania ze środków publicznych – krajowych i europejskich, które w najbliższej przyszłości przyczynią się do rozwoju instalacji do termicznego przekształcania odpadów.
[1] Prof. dr hab. inż. Grzegorz Wielgosiński, Wydział Inżynierii Procesowej i Ochrony Środowiska Politechnika Łódzka, Przegląd Komunalny 2/2022 (365).
Autor: Katarzyna Wolny-Tomczyk, Prezes Zarządu, Związek Producentów Paliw z Odpadów i Biomasy
(Artykuł z wydania 1/2024 „Nowa Energia”, Fot: pixabay)
