Anatomia zależności. Jak wyeliminować rosyjski atom z Europy?

Państwa Unii Europejskiej są uzależnione od współpracy z Rosją w obszarze energetyki jądrowej. Spowodowało to, że po rosyjskiej pełnoskalowej inwazji na Ukrainę, koncern Rosatom nie został objęty sankcjami, a wymiana handlowa w tym sektorze rośnie. Sytuacja ta jest niekorzystna dla UE i zwiększa jej podatność na szantaż ze strony Rosji. Ponadto skutkuje wzmocnieniem rosyjskiej armii. UE powinna zwiększyć wysiłki na rzecz dywersyfikacji dostaw i budowy własnych zdolności w sektorze jądrowym.

Tło

Energetyka jest traktowana przez Rosję jako jeden z obszarów konfrontacji z państwami UE. Kontrolowane przez rosyjskie władze koncerny energetyczne są w tym celu wykorzystywane instrumentalnie, do osiągania celów politycznych.

Rosja, bogata w zasoby paliw kopalnych i z rozwiniętym przemysłem energetycznym, prowadzi politykę energetycznego kija i marchewki. Marchewką jest zawieranie korzystnych kontraktów z państwami przychylnymi wobec Rosji, w celu dalszego ich uzależniania od rosyjskich surowców i pogłębiania relacji energetyczno-politycznych. Tak dzieje się obecnie z Węgrami, które pomimo rosyjskiej napaści na Ukrainę – pogłębiają współpracę energetyczną z Rosją.

Kijem jest szantaż energetyczny wobec państw asertywnych w stosunku do Rosji. Wywieranie presji na Polskę oraz inne państwa UE miało miejsce wielokrotnie, między innymi jesienią 2021 r. Wówczas Rosja, poprzez sztuczną redukcję eksportu gazu, próbowała uzyskać polityczne ustępstwa państw Unii ws. rozmów nt. Ukrainy.

Energetyczny kij i marchewka są stosowane za pośrednictwem państwowych koncernów – Gazpromu (gaz), Rosniefti (ropa), ale także Rosatomu (technologie jądrowe). Rosyjski koncern jądrowy świadczy kompleksowe, konkurencyjne cenowo usługi, stosując praktyki monopolistyczne – analogicznie do Gazpromu.

Współpraca z Rosatomem może być rozpatrywana w kategoriach zagrożenia dla bezpieczeństwa energetycznego państw UE. Zbyt duże uzależnienie od Rosji na dowolnym etapie łańcucha paliwowego, może zostać wykorzystane przez Moskwę do wywierania presji politycznej. Kontynuowanie relacji handlowych z koncernem pośrednio wpływa także na zwiększenie potencjału zbrojnego Rosji. Rosatom działa bowiem nie tylko w obszarze cywilnym, ale również militarnym. Jest on odpowiedzialny za utrzymywanie rosyjskiego potencjału broni jądrowej[¹], dostawy  podzespołów do produkcji broni konwencjonalnej wykorzystywanej do ostrzałów ukraińskiej infrastruktury cywilnej[²], a także bierze udział w okupacji Zaporoskiej Elektrowni Jądrowej. Pomimo tego, że aktywne wsparcie Rosatomu dla rosyjskiej inwazji kwalifikuje koncern do objęcia go sankcjami, Unia Europejska nie zdecydowała się na wprowadzenie embarga na Rosatom. Przyczyną jest opór państw korzystających na współpracy z rosyjskim koncernem oraz od niego w znacznym stopniu zależnych, ale istnieją także przeszkody technologiczne. W 2022 r. wartość unijnego importu wyrobów przemysłu jądrowego z Rosji wyniosła ok. 720 mln euro, co oznacza wzrost w porównaniu do roku poprzedniego o ok. 22%.

Rosatom – koncern polityczny

Rosatom jest państwową grupą kapitałową zrzeszającą ponad 300 podmiotów, pracujących w obszarze całego łańcucha produkcyjnego cywilnego i militarnego przemysłu jądrowego – od zaopatrzenia w uran i paliwo jądrowe, po produkcję lodołamaczy z napędem jądrowym i utrzymanie arsenału broni jądrowej[³].

Rosatom powstał wskutek przekształcenia Federalnej Agencji Energii Jądrowej (wcześniej było to ministerstwo w rządzie ZSRR oraz Federacji Rosyjskiej) i pozostaje pod ścisłą kontrolą Prezydenta Rosji, który mianuje dyrektora koncernu.

W samym tylko obszarze wzbogacania uranu, Rosatom kontroluje ok. 45% światowych mocy produkcyjnych. Z uwagi na kompleksowość usług, Rosatom określany jest mianem jądrowego centrum handlowego (z ang. one-stop nuclear shop)[⁴].

Rosatom ściśle współpracuje z rosyjskim państwowym bankiem rozwoju VEB.RF. Dzięki temu oferta składana przez Rosję państwom zainteresowanym budową elektrowni jądrowych jest bardzo atrakcyjna finansowo. Wkład państwa-odbiorcy może się sprowadzać wyłącznie do podjęcia decyzji politycznej o współpracy jądrowej z Rosją. Rosatom oferuje budowę, wyszkolenie kadry, serwis, dostawy paliwa, składowanie zużytego paliwa i likwidację elektrowni wraz z finansowaniem 100% kosztów, za pomocą niskooprocentowanego kredytu.

Umowie na świadczenie usług mogą jednak towarzyszyć dodatkowe klauzule, warunki polityczne lub praktyki monopolistyczne. Tajna umowa na budowę elektrowni jądrowej zawarta z RPA zakładała m.in. zakaz współpracy państwa z innym niż Rosatom dostawcą technologii jądrowych[⁵]. Z kolei w Turcji, gdzie Rosatom buduje elektrownię Akkuyu w modelu BOO (z ang. Build-Own-Operate), koncern, naruszając lokalne prawo, wykluczył tureckiego podwykonawcę, aby przejąć pełną kontrolę nad budową i eksploatacją elektrowni[⁶].

Rosyjskie władze świadomie wykorzystują zależność państw zachodnich od Rosatomu do stosowania wobec nich szantażu politycznego. Przykładem mogą być Stany Zjednoczone, które w latach ’80 i ‘90 XX w. znacząco ograniczyły swoje możliwości wzbogacania uranu, zastępując go sprowadzonym z Rosji półproduktem z likwidowanego sowieckiego arsenału jądrowego. W efekcie USA stały się zależne od dostaw wzbogaconego uranu z Rosji i Kazachstanu. W marcu 2022 r. Wicepremier Rosji Aleksandr Nowak zagroził wstrzymaniem dostaw uranu do USA[¹] – w odpowiedzi na zachodnie sankcje za działania Rosji w Ukrainie.  Podobny rosyjski szantaż jest prawdopodobny również w odniesieniu do uranu i paliwa importowanego do UE.

Obecnie w UE pracuje 20 bloków jądrowych rosyjskiej konstrukcji WWER. Znajdują się one w Bułgarii (2), Czechach (6), Finlandii (2), na Węgrzech (4) i Słowacji (6). Choć dostawy paliwa są realizowane partiami, co kilka lub kilkanaście lat, możliwe jest celowe niewywiązanie się Rosji z planowanych dostaw (praktyka znana w przypadku gazu ziemnego). Wstrzymanie dostaw rudy i wzbogaconego uranu (od których jest zależna UE) mogłoby spowodować zaburzenie w produkcji paliwa jądrowego w UE i doprowadzić do wzrostu cen surowca, pogłębiając kryzys energetyczny.

Unijno-rosyjski cykl paliwowy

Energetyka jądrowa jest często ukazywana jako sposób na uniezależnienie się państw europejskich od importu paliw kopalnych, w przypadku których UE nie posiada zdolności do zaspokojenia własnych potrzeb. Należy jednak podkreślić, że również w przypadku jądrowego cyklu paliwowego, Unia jest zależna od importu na każdym jego etapie.

W całym cyklu paliwa jądrowego państwa UE wykazują największy stopień zależności od importu rudy oraz wzbogaconego uranu. Stosując pewne uproszczenie, można porównać te etapy do pozyskania ropy naftowej (ruda uranu) i zdolności jej rafinacji (wzbogacony uran).

Ruda uranu

Co prawda na terenie UE znajdują się potwierdzone złoża uranu, jednak nie wydobywa się go z uwagi na niską opłacalność tego procesu w porównaniu z importem surowca. Większość zbadanych i możliwych do wydobycia złóż klasyfikowana jest do najdroższych w eksploatacji wg. Metodologii Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej. Koszty szacowane są na 130-260 USD/kg rudy. W związku z tym w UE uran pozyskuje się jedynie w nieznacznych ilościach w Czechach jako produkt uboczny innych procesów górniczych[⁷].

Niemal cała ruda uranu wykorzystywana w UE pochodzi z importu, głównie z Nigru, Kazachstanu, Rosji i Australii. Choć udział surowca pochodzącego z Rosji nie jest dominujący i stanowi ok. 20%, to Rosja kontroluje również częściowo dostawy z Kazachstanu. Ponadto przejęcie władzy przez prorosyjską juntę w Nigrze zwiększyło niepewność co do ciągłości dostaw z tego kraju[⁸].

Pozyskanie uranu z alternatywnych wobec Rosji kierunków jest jednak możliwe. Wśród producentów rudy duży potencjał posiadają takie państwa jak Namibia, Kanada czy Uzbekistan. Potencjalnie możliwe jest również zwiększenie wydobycia w Ukrainie. Obecnie wydobywa ona zaledwie 400-800 ton uranu rocznie w zakładach w centrum kraju. Jest to ilość odpowiadająca ok. 15-30% krajowego zapotrzebowania. Wzrost wydobycia, zapowiadany przez ukraińskie władze w ramach planu odbudowy kraju, wymagałby inwestycji z udziałem zagranicznych firm. Ewentualny wzrost cen uranu pozyskiwanego przez państwa UE miałby znikomy wpływ na koszty wytwarzania energii elektrycznej. Szacuje się, że 50% wzrost ceny uranu przekłada się na ok. 5% wzrost ceny en. elektrycznej[⁹].

Wzbogacanie uranu

Około połowa wzbogaconego uranu wykorzystywanego w UE pochodzi z importu, głównie z Rosji (24%). Jest to najsłabszy, wraz z pozyskaniem rudy, punkt unijnego łańcucha produkcji paliwa jądrowego, a uniezależnienie się od usług Rosatomu w tym zakresie byłoby największym wyzwaniem.

Do 2021 r. największym odbiorcą rosyjskiego wzbogaconego uranu w UE była Szwecja, w której znajdują się zakłady amerykańskiego Westinghouse, produkujące paliwo jądrowe (z wykorzystaniem wzbogaconego uranu). W 2022 r. wartość importu wzbogaconego uranu z Rosji do Szwecji spadła do 0.

Paliwo jądrowe

Rynek produkcji paliwa jądrowego jest stosunkowo konkurencyjny, a zakłady są zlokalizowane w kilkunastu państwach. W UE paliwo jądrowe produkowane jest we Francji, Niemczech, Hiszpanii, Szwecji oraz Wielkiej Brytanii. Do końca lat 90. XX w. wyzwaniem było zaopatrzenie w paliwo bloków jądrowych sowieckiej konstrukcji (WWER). Z uwagi na charakterystykę zestawów paliwowych, jedynym dostawcą dla nich mogła być rosyjska spółka TVEL. Obecnie warunki się zmieniły i paliwo do bloków jądrowych sowieckiej konstrukcji produkuje również amerykański Westinghouse, a produkcję planuje rozpocząć francuski Framatome (dostawy do Czech). Zakłady obu spółek zlokalizowane są na terenie UE. Oznacza to, że odejście od dostaw z Rosji na tym etapie jest technicznie możliwe.

Reprocessing – duet francusko-rosyjski

Największym importerem wyrobów rosyjskiego przemysłu jądrowego w Europie jest Francja, a współpraca pomiędzy tymi krajami jest bardzo ścisła. Do rosyjskiej inwazji na Ukrainę, Francja przeznaczała na ten cel średnio 120 mln euro rocznie. Jednak od marca 2022 wydatki na rosyjski atom wzrosły aż do 440 mln euro, co stanowi ponad połowę całego importu UE.

Dzieje się tak, pomimo że Francja, sama posiadając rozbudowany przemysł jądrowy, nigdy nie zamierzała budować bloków jądrowych rosyjskiej konstrukcji na swoim terytorium.

Współpraca francusko-rosyjska opiera się głównie na ponownym wykorzystaniu zużytego we francuskich blokach jądrowych paliwa. Po oczyszczeniu we Francji, uran jest wysyłany do Rosji w celu konwersji i wzbogacenia, dzięki czemu uzyskiwany jest produkt konkurencyjny cenowo do wzbogaconego uranu pochodzącego z rudy. Jest to proces, bez którego francuskie elektrownie mogą jednak pracować. Po protestach Greenpeace proceder ten został wstrzymany w 2010 r.[¹⁰], jednak wznowiono go w 2021 r.

Powiązania francusko-rosyjskie w sektorze jądrowym są jednak o wiele głębsze. Zagraniczne projekty jądrowe Rosatomu budowane są częściowo w oparciu o francuskie podzespoły (np. systemy zarządzania i kontroli)[¹¹]. W grudniu 2021 roku francuska spółka Framatome i Rosatom podpisały długoterminowe porozumienie o współpracy, obejmujące systemy zarządzania i produkcję paliwa[¹²]. Z kolei francuski EDF zamierza wspólnie z Rosatomem pracować nad inwestycjami wodorowymi w Rosji i UE[¹³]. Wpisuje się to w rosyjską strategię budowania kolejnych (niezwiązanych z paliwami kopalnymi) obszarów zależności UE od Rosji.