Frontem do innowacji. Instytucje naukowe w programach NCBR

Znamy pierwsze wyniki badania BRadar+, czyli kompleksowego, cyklicznego badania efektów wsparcia udzielanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Opublikowany raport, autorstwa dr Barbary Kowalczyk, dotyczy doświadczeń instytucji naukowych w aplikowaniu i realizowaniu projektów B+R. W przygotowaniu są już kolejne opracowania, pokazujące perspektywę przedsiębiorców oraz kierowników projektów naukowych.

Celem badania było określenie dotychczasowej aktywności instytucji naukowych w kontekście oferty NCBR, a także ich potencjału do realizacji projektów badawczo-rozwojowych, czyli takich, w których wyniki badań naukowych mogą doprowadzić do praktycznego zastosowania nowatorskiej technologii, rozwiązania technicznego, nowego produktu, czy udoskonalonego procesu.

Badanie objęło instytucje naukowe, w tym uczelnie, instytuty badawcze, instytuty i centra Polskiej Akademii Nauk, realizujące pod skrzydłami Centrum innowacyjne projekty – niezależnie od tego, czy ubiegały się o wsparcie na ten cel w roli liderów czy też konsorcjantów.

Wnioski z blisko 350 ośrodków

Spośród 595¹ instytucji naukowych działających w Polsce, 66% – o statusie uczelni lub instytutu – ponosiło w 2020 r. nakłady na badania i rozwój. Do NCBR aplikowało w latach 2015-2021 ok. 60% instytucji naukowych, a jedna trzecia realizowała projekty B+R w ramach programów Centrum. Świat nauki angażuje się zarówno w programy krajowe, europejskie (Program Inteligentny Rozwój), jak i międzynarodowe.

– Rozpoczynając badanie BRadar+, chcieliśmy osiągnąć trzy cele: lepiej poznać i zrozumieć mechanizmy zachodzące w przestrzeni krajowych innowacji, przyjrzeć się efektom naszych działań oraz przygotować się do kolejnej perspektywy finansowej. W odniesieniu do instytucji naukowych, pozyskana wiedza pomoże nam tak kierować wsparcie, aby wykorzystać ich potencjał badawczo-rozwojowy do realizacji innowacyjnych, ważnych dla Polski projektów. Nieodłącznie związany z tym wymiar to usprawnienie współpracy środowiska naukowego z biznesem – mówi dr Paweł Kuch, p.o. Dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.

Z raportu wynika, że strategia aplikowania instytucji naukowych w programach nastawionych na badania i rozwój jest zróżnicowana. W analizowanych siedmiu latach do NCBR wpłynęło 5 tys. wniosków z ich udziałem. O ile część instytucji zgłaszała swoje pomysły epizodycznie (wśród 348 unikatowych wnioskodawców 76 złożyło tylko jeden wniosek), o tyle wśród wnioskodawców są też rekordziści, którzy składali łącznie nawet ponad 400 wniosków. To najczęściej duże uczelnie, które mogły ubiegać się o dofinansowanie m.in. z poziomu poszczególnych wydziałów i uczestniczyć w realizacji wielu projektów w tym samym czasie. NCBR obserwuje, że skutecznie aplikujące instytucje naukowe powracają ponownie jako beneficjenci, ale nowicjusze również uzyskują wsparcie.

Stawiają na wynalazki i rozwój młodej kadry

Dane NCBR pokazują, że instytucje najczęściej składają wnioski w programach organizowanych z myślą o wsparciu młodych naukowców w realizacji prac badawczych (LIDER), a także programach finansowanych z Funduszy Europejskich w ramach Programu Inteligentny Rozwój.

Szansę ma każdy, ale dofinansowanie otrzymują projekty w największym stopniu spełniające kryteria konkursowe. Zgodnie z raportem, wskaźnik sukcesu instytucji naukowych, mierzony odsetkiem projektów wybranych do realizacji w stosunku do liczby złożonych wniosków, wynosi 21% i jest najwyższy w instytutach PAN (28%). W badanym okresie instytucje naukowe otrzymały za pośrednictwem NCBR granty o łącznej wartości 2,6 mld zł, pochodzące ze środków europejskich i krajowych. Przyznano je na realizację 977 projektów badawczo-rozwojowych, przy czym całkowita przyznana wartość dofinansowana tych projektów to 4,7 mld zł. Dotyczą one najczęściej obszaru nauk inżynieryjnych i technicznych (74% dofinansowanych projektów), a blisko co dziesiąty projekt powiązany jest z naukami przyrodniczymi.

– Instytucje naukowe konkurują o środki z NCBR jakością zgłaszanych projektów. Nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej – zwłaszcza Program Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki, ale także Program Horyzont Europa z budżetem 95,5 mld euro – niesie ze sobą bardzo dużo szans dla podmiotów zaangażowanych w badania i rozwój. Dzięki temu polskie uczelnie i przedsiębiorstwa będą mogły się rozwijać i wdrażać nowatorskie rozwiązania – mówi Małgorzata Jarosińska-Jedynak, Wiceminister Funduszy i Polityki Regionalnej. ​

W odróżnieniu od przedsiębiorstw, instytucje naukowe finansują prace badawczo-rozwojowe przede wszystkim ze środków zewnętrznych. Według Głównego Urzędu Statystycznego, to 85% wszystkich nakładów ponoszonych w instytucjach wyspecjalizowanych badawczo (ich głównym celem jest prowadzenie działalności B+R). Znaczna część tych środków (71 proc.) pochodzi z sektora rządowego. Instytucje chętnie sięgają zarówno po krajowe środki publiczne, jak i środki zagraniczne – w szczególności pochodzące z Komisji Europejskiej. Przykładowo w 2020 r. z tego źródła finansowania skorzystało 40 proc. wszystkich podmiotów wyspecjalizowanych badawczo, które ponosiły nakłady na B+R, w tym 135 instytutów i 90 uczelni.

Badanie BRadar+ pokazuje, że możliwość pozyskania dofinansowania w ramach programów Narodowego Centrum Badań i Rozwoju poszerza źródła finansowania działalności B+R. W analizowanym okresie udział całkowitego dofinansowania przyznanego tylko instytucjom naukowym na realizację projektów w ramach programów NCBR w całkowitej wartości dofinansowania  projektów wyniósł 55%. Ta forma wsparcia jest dla instytucji naukowych atrakcyjna również z tego względu, że pozwala im zaangażować się w złożone, wymagające specjalistycznej wiedzy, a przy tym kosztochłonne przedsięwzięcia badawcze (najczęściej w programach z udziałem Funduszy Europejskich i w ramach programów strategicznych finansowanych ze środków krajowych).

Motor innowacji: zbliżenie światów nauki i przemysłu

Nauka i przemysł to dwa płuca innowacji. W odniesieniu do kompleksowej oferty Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, instytucje naukowe najczęściej angażowały się w projekty w ramach konsorcjum (79%). Taki wynik zdaniem autorki badania potwierdza, że realizowane jest główne założenie programowe kończącej się perspektywy finansowej i jej flagowego Programu Inteligentny Rozwój. Mowa o wzmacnianiu współpracy zarówno między sektorem nauki i sektorem przedsiębiorstw, jak i współpracy między instytucjami szkolnictwa wyższego i nauki.

– Programy NCBR dają wiele sposobności do coraz lepszej współpracy jednostek naukowych z sektorem przedsiębiorstw. To sytuacja pożądana w perspektywie budowania innowacyjności, uważanej za siłę napędową rozwoju gospodarczego. Zgodnie z Polityką Naukową Państwa, modelowemu wykorzystaniu potencjału polskiej nauki i szkolnictwa wyższego służą m.in. transfer wiedzy i technologii między nauką a przemysłem oraz dążenie do niezależności technologicznej przez tworzenie rodzimego know-how – zwraca uwagę Przemysław Czarnek, Minister Edukacji i Nauki.

W portfolio NCBR z roku na rok przybywa przykładów współpracy instytucji naukowych z przedsiębiorcami, zakończonej sukcesem w postaci wprowadzenia na rynek nowych produktów czy usług. Takie doświadczenia ma chociażby firma Mine Master, krajowy producent maszyn wiercąco-kotwiących przeznaczonych do wydobywania rud metali w kopalniach podziemnych oraz wykonywania tuneli. Maszyny te są podstawowym sprzętem stosowanym przy wydobyciu rud miedzi w KGHM i stosowane są w wielu krajach świata.

Jak wyjaśnia Andrzej Czajkowski, wiceprezes Mine Master Sp. z o.o., wymagania użytkowników wynikające ze zwiększonego zapotrzebowania na surowce, pogarszających się warunków wydobycia oraz dążenia do zminimalizowania wpływu działalności górniczej na środowisko prowadzą do poszukiwania nowych rozwiązań konstrukcyjnych spełniających takie oczekiwania. Osiągnięcie tego celu staje się łatwiejsze dzięki współpracy z instytucjami naukowymi.

– Mine Master prowadzi szeroką działalność badawczo-rozwojową, wprowadzając do użytkowania nowe rozwiązania techniczne. Projekty B+R realizujemy w ścisłej współpracy z instytucjami naukowymi, a w szczególności z Akademią Górniczo-Hutniczą w Krakowie i Politechniką Wrocławską. Liderami w takich projektach były albo te uczelnie, albo Mine Master. W każdym z tych przypadków wykorzystanie wiedzy i potencjału naukowego tych instytucji w znacznym stopniu przyczyniało się do zakończenia projektów z powodzeniem, a ich wyniki zostały wdrożone. Miarą sukcesu jest m.in. tytuł Mistrza Techniki NOT za projekt kotwiarki bateryjnej Roof Master 1.8KE na arenie ogólnopolskiej czy wyróżnienie w Konkursie Polski Projekt Przyszłości – mówi Wiceprezes Andrzej Czajkowski.

Duzi gracze chcą być liderami

Instytucje naukowe wykazują się doświadczeniem w koordynowaniu projektów – jako ich liderzy. W latach 2015-2021 blisko połowa projektów z udziałem instytucji naukowych była przez nie zarządzana. Najczęściej tego zadania podejmowały się duże i doświadczone w tym obszarze uczelnie, takie jak np. Politechnika Warszawska czy Akademia Górniczo-Hutnicza. Jak wynika z badania BRadar+, przeważnie miało to miejsce w programach krajowych i międzynarodowych, które w największym stopniu pozwalały na wykorzystanie naukowego potencjału tych instytucji.

Pod względem liczby projektów B+R realizowanych pod skrzydłami Narodowego Centrum Badań i Rozwoju wśród instytucji naukowych dominują uczelnie, takie jak: Politechnika Warszawska, Akademia Górniczo-Hutnicza, Politechnika Wrocławska, Politechnika Łódzka oraz Politechnika Śląska. Także w rankingu 5 najbardziej aktywnych wnioskodawców widzimy uczelnie techniczne. To kolejno: Politechnika Warszawska, Akademia Górniczo-Hutnicza, Politechnika Wrocławska, Politechnika Śląska i Politechnika Gdańska.

Zapytaliśmy wybrane uczelnie o ich doświadczenia. Politechnika Łódzka to przykład szkoły wyższej, która chętnie nawiązuje współpracę z otoczeniem społeczno-gospodarczym. Dążąc do tworzenia nowych partnerstw w celu realizacji projektów, jest członkiem międzynarodowych stowarzyszeń wspierających rozwój innowacyjności, takich jak uniwersytet europejski ECIU oraz EIT Health, a także klastrów, m. in. ICT Polska Centralna Klaster, LODZistics, Łódzki Klaster Fala Energii.

– Dzięki wsparciu Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, Politechnika Łódzka ma możliwość tworzenia oraz wdrażania nowoczesnych rozwiązań i technologii zwiększających konkurencyjność przedsiębiorstw. Realizacja innowacyjnych projektów badawczo-rozwojowych pozwala nam odpowiadać na aktualne potrzeby społeczeństwa, przyczyniając się do poprawy jakości życia i rozwoju wielu gałęzi przemysłu – zaznacza prof. dr hab. inż. Łukasz Albrecht, prorektor ds. nauki Politechniki Łódzkiej. – Realizując projekty B+R, uczelnia zacieśnia współpracę z przemysłem, co ma ogromne znaczenie dla komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych. Istotnym aspektem programów NCBR jest zwiększanie kompetencji kadry naukowej w zakresie realizacji ambitnych projektów, komercjalizacji uzyskanych wyników oraz współpracy z otoczeniem gospodarczym. W tym kontekście szczególne znaczenie ma wsparcie młodych badaczy w ramach programu LIDER – dodaje.

Także dla Politechniki Gdańskiej, będącej akademicką uczelnią techniczną, NCBR jest „niezwykle ważnym partnerem jako instytucja finansująca realizację projektów badawczo-rozwojowych”, akcentują władze uczelni.

– W okresie 2015-2021 Politechnika Gdańska złożyła około 300 wniosków o finansowanie i uzyskała z Narodowego Centrum Badań i Rozwoju finansowanie ponad 70 projektów, na ogólną kwotę blisko 400 mln zł. Pozyskane granty miały znaczący wpływ na rozwój uczelni i jej współpracy z innymi instytucjami badawczymi oraz przedsiębiorstwami. W ramach realizowanych projektów podpisano umowy o współpracy ze 128 instytucjami i firmami polskimi i zagranicznymi, a z 15 instytucjami i przedsiębiorstwami zawiązano trwalszą współpracę. Współpraca z NCBR znacząco przyczyniła się do podniesienia poziomu badań naukowych o charakterze aplikacyjnym prowadzonych na uczelni oraz rozwoju jej infrastruktury badawczej. W naszej opinii, miała także znaczenie dla uzyskania przez Politechnikę Gdańską statusu uczelni badawczej – podkreśla prof. dr hab. inż. Sławomir Milewski, Prorektor ds. Nauki Politechniki Gdańskiej.

– Wsparcie przekazywane przez NCBR w szczególny sposób przyczynia się do rozwoju współpracy Politechniki Śląskiej z przedsiębiorstwami w zdefiniowanych naszych sześciu priorytetowych obszarach badawczych. Są to: onkologia obliczeniowa i spersonalizowana medycyna; sztuczna inteligencja i przetwarzanie danych; materiały przyszłości; inteligentne miasta i mobilność przyszłości; automatyzacja procesów i Przemysł 4.0; ochrona klimatu i środowiska, nowoczesna energetyka – wylicza prof. dr hab. inż., czł. kor PAN Marek Pawełczyk, Prorektor ds. Nauki i Rozwoju Politechniki Śląskiej. Jak zauważa, współpraca – początkowo podejmowana na potrzeby jednego projektu – często jest kontynuowana w kolejnych inicjatywach, co pozwala budować trwałe relacje uczelni z otoczeniem społeczno-gospodarczym i aktywnie uczestniczyć w transformacji regionu śląskiego.

– Niezwykle cennym efektem wsparcia z NCBR jest intensyfikacja współpracy międzynarodowej, w tym z wiodącymi zagranicznymi ośrodkami badawczymi, dzięki czemu polscy przedsiębiorcy zyskują dostęp do rozwiązań o potwierdzonym, innowacyjnym w skali świata charakterze. Korzystamy również z pomocy w zakresie ubiegania się o Fundusze Europejskie – wskazuje prof. Marek Pawełczyk.

Potencjał do zagospodarowania

Zainteresowaniu ofertą NCBR wśród instytucji naukowych sprzyjają czynniki systemowe, takie jak duży udział publicznego finansowania badań w tym sektorze oraz premiowanie działalności B+R (w tym działalności badawczej i współpracy z przedsiębiorstwami) w systemie oceny jakości działalności instytucji naukowych, zwraca uwagę autorka raportu. Jednocześnie skala tej działalności, mierzona rosnącą wielkością nakładów na B+R oraz ich aktywnością patentową, wskazuje, że ta grupa podmiotów może dysponować jeszcze większym potencjałem do koordynowania i uczestniczenia w projektach badawczo-rozwojowych.

W kontekście nowego programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki wykorzystanie tego potencjału jest szczególnie istotne. Z perspektywy sektora instytucji naukowych program ten będzie miał na celu mobilizację osób i instytucji działających w sektorze nauki do współpracy z sektorem biznesu, a także współpracy z instytucjami zagranicznymi.

Wśród uczelni dominujących w 2020 w rankingu aktywności patentowej² pierwsze miejsce zajmował Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie (85 udzielonych patentów).

– Tylko w ostatnich trzech latach Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie blisko 70 razy wnioskował – w tym jako członek konsorcjów – do NCBR, o dofinansowanie projektów, głównie w ramach programów LIDER, Inteligentny Rozwój, Gospostrateg oraz ostatnio – programu Nowe technologie w zakresie energii. Średnio co piąty projekt uzyskał dofinansowanie. Czujemy niedosyt w tym zakresie, ale też pewną satysfakcję, że pomimo trudności udaje się nam odnosić sukcesy – mówi prof. dr hab. inż. Jacek Przepiórski, Prorektor ds. Nauki ZUT.

Jak wskazuje, wielkość środków pozyskanych na realizację prac w ramach konsorcjów z podmiotami gospodarczymi to jeden z elementów branych pod uwagę w procesie ewaluacji dyscyplin naukowych. Oprócz tego, realizacja projektów z przedsiębiorstwami to realna możliwość nawiązania trwałej współpracy i jej poszerzenia. – Stanowi to istotny czynnik napędzający nasze starania. Nie mogę powiedzieć, że region zachodniopomorski należy do najbardziej uprzemysłowionych. Dlatego czynimy starania, aby pozyskać partnerów w innych częściach kraju. Oceniam, że pomimo trudności stanowimy już dobrą i uznaną markę, a działalność badawczo-rozwojowa coraz częściej przekłada się na wdrożenia. Dodam, że jej efektem są zgłoszenia patentowe i uzyskane patenty, w tym także te będące efektem wsparcia uzyskiwanego od NCBR. Jesteśmy dumni, że w sferze innowacyjności nasza uczelnia od lat plasuje się na najwyższych miejscach. Ze środków pozyskanych na realizację prac B+R finansowane są także zakupy aparatury, bez której taka działalność byłaby bardzo utrudniona, a w niektórych przypadkach wręcz niemożliwa – akcentuje prof. Jacek Przepiórski.

NCBR, rządowa agencja wykonawcza, nad którą nadzór sprawuje Minister Funduszy i Polityki Regionalnej, jest kluczowym ośrodkiem wspierania i tworzenia innowacyjnych rozwiązań technologicznych i społecznych, kreuje ekosystem wiedzy i informacji na ich temat. Inicjuje i realizuje przedsięwzięcia przyczyniające się do cywilizacyjnego rozwoju kraju.

Raport „Instytucje naukowe – doświadczenia w aplikowaniu i realizowaniu projektów B+R” opracowała dr Barbara Kowalczyk z Sekcji Analiz i Ewaluacji NCBR.

¹ Według danych z systemu POL-on – stan na marzec 2022.

² Źródło: Dane Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej, stan na grudzień 2021.